Een goede basis

{flike}

Door: Wilco Piest, Bron: Maandblad van Natuurvrienden, Zwolle

Gezonde plantengroei en dus een goede bodem zijn essentieel in het aquarium en spelen daarnaast een belangrijke rol voor het biologisch evenwicht. In deze bijdrage richt Wilco Piest zich op de land- en moerasplanten met wortels welke dienen voor houvast en - nog belangrijker - het opnemen van voedingsstoffen. Vaak is de grond waar de planten in staan de enige bron van voedingsstoffen die ze nodig hebben om te kunnen groeien, bloeien en vermeerderen. Planten halen deze voedingsstoffen uit de aarde met hun wortels; dat zal geen nieuws voor u zijn. Wanneer je echter gaat kijken hoe deze wortels hier exact toe in staat zijn en wat voor processen zich afspelen om stoffen als fosfaat (PO4), kalium (K), ijzer (Fe), borium (B), nitraat (NO3) en dergelijke tot zich te nemen, wordt het al snel ingewikkeld. Het wortelstelsel van planten is bijzonder complex en over de precieze werking wordt tegenwoordig gelukkig steeds meer duidelijk.

Vruchtbare grond bevat voedingsstoffen en wemelt van de biologische activiteit. Dat is dan ook de reden dat regenwormen, torretjes en andere insecten graag in de bodem leven. Minder goed zichtbaar is de aanwezigheid van bacteriën, schimmels, algen en allerlei andere micro-organismen. Met het oog kunnen we die pas waarnemen als er bijvoorbeeld paddenstoelen (dit zijn schimmels) verrijzen uit de aarde.

Een bodem vol leven
De afgevallen bladeren sterven af, rotten weg en komen in de bodem terecht, waar ze worden opgegeten en verteerd door micro-organismen, om uiteindelijk weer voor de planten te dienen als voeding. Deze cirkel vindt jaar in, jaar uit in ieder ecosysteem plaats. Veel planten in de natuur gaan een symbiose aan met de schimmels (mycorrhiza) en bacteriën. Schimmels zijn in staat om voedingsstoffen om te zetten in een voor planten opneembare vorm. Er zijn verschillende bacterie- en schimmelstammen die zich rond de wortels huisvesten en helpen om te voorkomen dat schadelijke bacteriën en andere ziekteverwekkers de wortels kunnen bereiken. Er zijn ook bacteriesoorten die stoffen en hormonen (o.a. auxine, gibberelline en cytokinine) produceren waardoor de wortels en daarmee de planten beter groeien. Ook zijn er bacteriën die stikstof (N) beschikbaar maken voor de plant. Van invloed hierop zijn onder andere de pH en temperatuur.

Zoals ik eerder al vertelde, weten we tegenwoordig steeds meer. Zo is ook sinds kort bekend dat bacteriën rondom de plantenwortels organische resten afbreken en hier elektrische ladingen worden uitgewisseld.

De Wageningen Universiteit is op dit moment druk doende om de kansen die dit kan opleveren voor het opwekken van duurzame energie te onderzoeken. Laten we het complexe bodemleven dus niet onderschatten voor het welzijn van onze planten.

De voedingsbodem
Een goede balans in de activiteit van het bodemsubstraat is essentieel voor de gezondheid van een ecosysteem en vormt de aanleiding voor deze bijdrage. In de vele jaren dat we hier in Nederland goed bezig zijn met het Hollandse gezelschapsaquarium is er eigenlijk niet veel veranderd in de opvatting waaraan een goede bodem moet voldoen. Sinds jaar en dag wordt er gebruik gemaakt van gewassen grind of zand en waar nodig worden kleibollen met extra voedingsstoffen en bufferende werking aan de bodem toegevoegd. De enige voorwaarde die aan een aquariumbodem gesteld lijkt te worden, is dat het materiaal geen kalk bevat en dat de korrels niet scherp zijn (met het oog op de baarddraden van bijvoorbeeld pantsermeervallen). Zolang de planten houvast kunnen vinden, is het al gauw goed.

De laatste jaren weten we gelukkig veel meer over natuurlijke vindplaatsen en over het verzorgen van onze aquariumplanten. In het boek ‘Aquariumplanten’ van Christel Kasselmann valt onder andere te lezen dat in de natuur de aquariumplanten vaak worden aangetroffen op een voedselrijke bodem op basis van klei of lateriet met een groot humus aandeel door o.a. afgestorven bladeren. We kunnen er van uitgaan dat in deze bodems een hoge activiteit van micro-organismen aanwezig is, die helpen bij afbraakprocessen.

Maar hoe kunnen we deze informatie toepassen in ons aquarium en dat beetje extra doen om het voor de aquariumplanten zo aangenaam mogelijk te maken? In het aquarium wordt vaak enkel gebruik gemaakt van zand of grind dat geen voedingswaarde heeft. Voor aquariumplanten is het van groot belang dat voedingsstoffen en ook zuurstof de wortels kunnen bereiken. In een fijne bodem die enkel uit klei bestaat, is dat vrijwel onmogelijk evenals bij een dichtgeslibde bodem! In de natuur gaat dit doorgaans beter, omdat daar nog allerlei andere organismen zoals wormen en torretjes in de bodem leven die zorgen voor de aanvoer van voedingsstoffen. Ook hebben plantenwortels in de natuur meer ruimte om zich uit te spreiden over een groter oppervlakte.

Een dichtgeslibde aquariumbodem kun je behandelen door gebruik te maken van torenslakjes of de watercirculatie in de bodem te verbeteren met behulp van bijvoorbeeld bodemverwarming. Beter nog is uiteraard om dit euvel te voorkomen door het juiste substraat te kiezen. Gewoon zand met een korrelgrootte van 1-3 mm volstaat prima, zolang er maar enige circulatie kan plaatsvinden voor de aanvoer van zuurstof en nutriënten. Deze watercirculatie en aanvoer van zuurstof is o.a. belangrijk voor de aanwezige schimmels en bacteriën. In vergelijking met de situatie in de natuur heeft gewoon zand bij lange na niet de voedzame en bufferende eigenschappen van klei. Ook ontbreken hierin de organische humuszuren en voedingsstoffen van de humus.

Waarop te letten
Het gebruik van een voedingsbodem heeft bij velen al tot goede resultaten geleid, maar wellicht wordt het door net zo veel aquarianen aangewezen als de oorzaak van allerlei problemen. Met een groot overschot aan voedingsstoffen (vooral in de opstartfase) is er een dreiging aanwezig die tot uitbundige algengroei kan leiden. Een ander probleem van een voedingsbodem doet zich voor met de manier waarop de beplanting onderhouden wordt. Als stengelplanten tot het wateroppervlak gegroeid zijn, worden deze vaak met wortel en al uit de bodem getrokken. Dit heeft als gevolg dat de voedingsbodem mee naar boven wordt genomen. Hierdoor verspreiden de voedingsstoffen zich met een mooie stofwolk door het aquarium, met alle gevolgen van dien. Als men gebruik maakt van een voedingsbodem, dient hier rekening mee te worden gehouden. U kunt er dus beter voor kiezen om de planten te snoeien en de wortels in de bodem te laten staan. De meeste stengelplanten laten zich gemakkelijk snoeien en zullen snel weer uitgroeien, omdat hun wortels voedingsstoffen en reserves (plantenwortels worden ook gebruikt om reserves in op te slaan) direct voor handen hebben.

Met het oog op de symbiose tussen de plantenwortels en schimmels, zou het aan te bevelen zijn de bodem zo veel mogelijk met rust te laten. Er wordt ook nogal eens een afdeklaag gebruikt die kalkhoudend is. Dit zorgt ervoor dat de bodem totaal ongeschikt wordt voor een beplant aquarium. We weten dat hard water (water met een hoge aanwezigheid van calcium en de diverse carbonaatvormen) een hogere pH-waarde heeft. Niet alleen komen de meeste van onze aquariumplanten uit een zacht en zuur milieu, ook voor het bodemleven heeft dit gevolgen. Uit onderzoek is gebleken dat aquariumplanten hun voedingsstoffen en sporenelementen het beste op kunnen nemen bij een pH-waarde (van het substraat bij de wortels!) tussen de 5,5 en 6,8.

Als we in het aquarium een deklaag gebruiken die kalk bevat, kunnen planten dus in mindere mate voedingsstoffen opnemen, doordat de kalk de pH verhoogt.

Het biologisch evenwicht
Een lage pH-waarde in de bodem werd vroeger bereikt door turfplaatjes te gebruiken. Deze bevatten organische voedingsstoffen en door de aanwezige humuszuren brengen zij de pH in de bodem omlaag. Hierdoor zijn de wortels van aquariumplanten dus beter in staat om voedingsstoffen op te nemen. Tegenwoordig hoor of lees je hier vrijwel niets meer over en eigenlijk is het vreemd dat er niet veel meer aandacht is voor de ideale bodem van een aquarium.

Waar we wel veel over horen is de term “biologisch evenwicht”. Maar wat is dat precies? Vaak zijn de ingedraaide aquaria die wat langer gerijpt zijn beter in balans en beter in staat om schommelingen op te vangen. We kunnen hieruit afleiden dat bacteriën en andere micro-organismen kolonies hebben gevormd van voldoende afmetingen en dat die met elkaar in balans zijn. Waar bijna iedereen het belang van goed filtermateriaal voor hechtingsoppervlak voor bacteriën inziet, wordt vaak vergeten dat er ontzettend veel bacteriën in de bodem leven. Deze zijn toch ook van onmisbaar belang bij het evenwicht in een beplant aquarium. Als we spreken over het biologisch evenwicht, dan is het microleven in het gehele aquarium met elkaar in balans en hebben deze hun plek in het ecosysteem gevonden. Een goede bodem is immers de basis van ons aquarium waar zich de meest essentiële processen afspelen voor een goede plantengroei en gezond biologisch evenwicht.

Substraatsysteem
Gelukkig zijn er ondernemingen zoals ADA dat een compleet substraatsysteem heeft ontwikkeld, speciaal voor het optimaliseren van plantengroei en de biologische condities die helpen om het ecosysteem in balans te brengen. Het resultaat van vele jaren van ontwikkeling is het ADA Substrate system.

Als basis van dit systeem wordt gebruik gemaakt van poreuze korrels die een groot hechtingsoppervlak bieden voor micro-organismen. Hieraan worden extra toevoegingen gedaan, zoals nuttige gevriesdroogde bacteriën en schimmels, zodat het aquarium sneller in optimaal biologisch evenwicht is. Een andere toevoeging is in de vorm van actief koolstof wat onder andere de helderheid van het water verbetert.

Hieraan kunnen nog extra toevoegingen worden gedaan om het zuurstofgehalte in de bodem te verhogen of om er bijvoorbeeld voor te zorgen dat planten meer haarwortels aanmaken. De poreuze korrels en poeders worden afgedekt met een laag Aqua Soil. Dit speciale substraat verlaagt de hardheid en de pH op natuurlijke wijze (zoals turf). De korrels zijn dusdanig van vorm en grootte dat een optimale watercirculatie plaats kan vinden en zodoende zuurstof en voedingsstoffen naar de plantenwortels kan worden gevoerd. De korrels zijn lichter van gewicht dan zand/grind, zodat wortels minder weerstand ondervinden bij hun ontwikkeling. Het is poreus en biedt plaats voor aanhechting van bacteriën. De korrels zijn gemaakt van organisch materiaal en zijn rijk aan organische voedingsstoffen en vangen vuildeeltjes op. Ook heeft het Aqua Soil een bufferende werking en kan het voedingsstoffen opslaan en afgeven wanneer de planten het nodig hebben (zoals klei). Deze vele positieve eigenschappen dragen allemaal bij aan een optimale groei van aquariumplanten en het bevorderen van het biologisch evenwicht. Hoewel met het door ons gebruikte rivierzand ook prachtige resultaten kunnen worden behaald, beschikt zand bij lange na niet over al deze positieve eigenschappen.

De opbouw in fasen van de bodem van het aquarium met een ADA Substrate system. Van rechts naar links: poreuze voedingsbodem + bacteriën, poeder toevoegingen, Aqua Soil normaal, Aqua Soil powder, beplant resultaat.

Tot slot
Wij als plantenliefhebbers zijn toch altijd in de weer om onze fraaie planten in topconditie te laten stralen. Is het dan niet vreemd dat wij met onze Hollandse “plantenbakken” niet al veel bekender zijn met het gebruiken van een actief substraat? Met de komst van nieuwe plantensoorten en de steeds hogere eisen die wij aan hun ontwikkeling stellen is het van groot belang om de basis perfect voor elkaar te hebben. In het aquarium willen we graag dat onze planten het hele jaar door in volle glorie te aanschouwen zijn. Hiervoor is uitgebreide en aandachtige zorg nodig. Voor liefhebbers van een mooi beplant aquarium is het een logische stap om voor het ADA substraat systeem te kiezen en de beste condities in de aquariumbodem te creëren voor optimale plantengroei, helder water en een goed biologisch evenwicht. In tegenstelling tot in Nederland is het gebruik van Aqua Soil internationaal veel meer ingeburgerd.

De meeste deelnemers en vrijwel alle winnaars van ‘The International Aquatic Plant Layout Contest’ maken gebruik van dit systeem. Het loont de moeite om eens met Google (afbeeldingen) te zoeken op “IAPLC” en eens te aanschouwen hoe aquariumliefhebbers, verspreid over de hele wereld, een aquarium inrichten en hun aquariumplanten verzorgen. Daarvan valt nog veel te leren...

Over de auteur
Wilco Piest is reeds vele jaren in het bezit van diverse aquaria en letterlijk geobsedeerd door de wondere wereld onder water. De laatste jaren heeft hij zich gespecialiseerd in aquascaping en het houden van een “nature aquarium”. Daarbij is Wilco voortdurend op zoek naar nieuwe technieken om zijn onderwaterlandschappen verder te perfectioneren.